Θουκυδίδης

(Αλιμούς, Αττική 460; – 400; π.Χ.). Αθηναίος ιστορικός και στρατηγός του Πελοποννησιακού πολέμου. Ο πατέρας του, Όλορος, πιθανολογείται ότι ήταν απόγονος του ομώνυμου βασιλιά της Θράκης. Σε νεαρή ηλικία ο Θ. δέχτηκε την επίδραση της φιλοσοφίας των σοφιστών και των πιο τολμηρών εκπροσώπων της λαϊκής σκέψης της εποχής. Οι Αθηναίοι τον εξέλεξαν στρατηγό το 424 και τον έστειλαν να παρακολουθεί τις κινήσεις του Σπαρτιάτη Βρασίδα, ο οποίος απειλούσε τις αθηναϊκές κτήσεις της Θράκης. Ο Θ., όμως, δεν κατόρθωσε να ματαιώσει τη συνθηκολόγηση της Αμφίπολης και έσωσε μόνο το επίνειό της, την Ηιόνα. Κατηγορήθηκε τότε για προδοσία και καταδικάστηκε σε θάνατο· γι’ αυτό αναγκάστηκε να αυτοεξοριστεί στα κτήματά του, στη Σκαπτή Ύλη της Θράκης. Έμεινε, όπως αναφέρει o ίδιος, 20 χρόνια στην εξορία και ταξίδεψε στην Πελοπόννησο και στη Μακεδονία και πιθανόν σε όλους τους τόπους όπου είχε διεξαχθεί ο Πελοποννησιακός πόλεμος. Μετά την πτώση των Τριάκοντα τυράννων, επέστρεψε στην Αθήνα, όπου άρχισε να γράφει το έργο του. Απογοητευμένος όμως σύντομα επέστρεψε στη Σκαπτή Ύλη, όπου συνέχισε τη συγγραφή, την οποία διέκοψε ο ξαφνικός, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες, θάνατός του. Το έργο της ζωής του ήταν η εξιστόρηση των γεγονότων του Πελοποννησιακού πολέμου έως το 21ο έτος του, το 411 π.Χ. Ο Θ. δεν έδωσε τίτλο στο έργο αυτό ούτε το διαίρεσε σε βιβλία. Η διαίρεσή του σε 8 βιβλία και ο τίτλος Θουκυδίδου ΙστορίαΣυγγραφή οφείλεται στους αρχαίους γραμματικούς. Στο 1ο βιβλίο, μετά το προοίμιο ακολουθεί η λεγόμενη αρχαιολογία, η οποία αποτελεί σύγκριση μεταξύ του Πελοποννησιακού πολέμου και των προηγούμενων γεγονότων της ελληνικής ιστορίας. Κατόπιν, ύστερα από ορισμένες μεθοδολογικές εκτιμήσεις, ερευνώνται οι άμεσες αιτίες του πολέμου, με μια αναδρομή στις πρώτες αρχές και στην εξέλιξη της αθηναϊκής ηγεμονίας. Στο 2ο βιβλίο ξεκινά την εξιστόρηση του πολέμου, την οποία συνεχίζει με χρονολογική σειρά, διαιρώντας κάθε χρόνο σε καλοκαίρι και χειμώνα. Έως το 20ό κεφάλαιο του 5ου βιβλίου αναφέρεται στη δεκαετή περίοδο του λεγόμενου Αρχιδάμειου πολέμου (431-421) μέχρι τη Νικίειο ειρήνη. Στη συνέχεια εξιστορεί τα γεγονότα από την αρχή του 11ου έτους του πολέμου (421) έως τον χειμώνα του 16ου (416). Στα βιβλία 6 και 7 περιγράφει τη μεγάλη εκστρατεία των Αθηναίων στη Σικελία έως την καταστροφή του καλοκαιριού του 413. Στο 8ο βιβλίο συνεχίζει την εξιστόρηση των γεγονότων στην Ελλάδα και στη Μικρά Ασία, φτάνοντας έως το τέλος του καλοκαιριού του 21ου έτους του πολέμου (411). Το βιβλίο αυτό θεωρείται εξαιρετικό για τη ρεαλιστική και αντικειμενική κριτική που ασκεί ο Θ. Το έργο του Θ. διαφέρει από τις προηγούμενες μυθογραφικές αφηγήσεις και από την ιστοριογραφία του Ηρόδοτου, γιατί με αυτό ο συγγραφέας του επεδίωξε να εξάγει ιστορικά διδάγματα, χρήσιμα στους πολιτικούς. Στηρίζεται στην άμεση γνώση των γεγονότων και στην επισταμένη διερεύνηση των πηγών, τις οποίες ο Θ. αξιολογεί με ορθολογικά κριτήρια. Αποκλείει κάθε υπερφυσική παρέμβαση στην εξέλιξη του ιστορίας και απορρίπτει κάθε ηθικολογική σκοπιμότητα στην έκθεση των ιστορικών γεγονότων. To θουκυδίδειο ζήτημα, που αφορά τον καθορισμό των διαδοχικών σταδίων της συγγραφής της ιστορίας, είναι ουσιαστικά άνευ αντικειμένου, αφού ασχολείται με την προϊστορία ενός έργου που για τον αναγνώστη παρουσιάζει καθολική σύλληψη και συνοχή. Η δημιουργική αυτή σύλληψη, ωμά ρεαλιστική, ορίζει και εδραιώνει την αυτονομία της πολιτικής απέναντι στην ηθική: το να επικαλούνται οι λιγότερο ισχυροί τις ηθικές αρχές ή τη θεία νέμεση εναντίον του κυνικού υλισμού των ισχυρών, συνιστά τουλάχιστον αφέλεια και αυταπάτη. Ο σημερινός καταπιεστής θα ηττηθεί με τη σειρά του αύριο, όχι όμως γιατί παραβίασε το δίκαιο, αλλά εξαιτίας των στρατιωτικών και πολιτικών του σφαλμάτων. Έτσι, η ήττα της Αθήνας δεν αναιρεί την αξία της πολιτικής της πόλης, στην οποία ο ιστορικός έχει πλήρη και συνειδητή πίστη. Ο Θ. εγκωμιάζει την ευφυΐα πολιτικών όπως ο Θεμιστοκλής, δημιουργός της ηγεμονίας, που διακρινόταν για τις μεγαλοφυείς εμπνεύσεις και την ταχύτατη εκτέλεση των σχεδίων του, και ο Περικλής, δεινός ρήτορας, σταθερός στα σχέδια τακτικής που κατέστρωνε –ακόμα και στις περιπτώσεις που αυτά ήταν αντιδημοτικά– ακλόνητος ακόμα και στην αντιμετώπιση του λοιμού. Ο ενθουσιασμός του Θ. για τους φιλελεύθερους θεσμούς της πατρίδας του εκφράζεται στα λόγια του Περικλή, στον περίφημο Επιτάφιό του, επιβλητικό μνημείο εγκωμιαστικής ρητορικής και πολιτικής σκέψης. Καινοτομία του Θ., σε σύγκριση με την ουσιαστικά αφηγηματική και περιγραφική ιωνική ιστοριογραφία, αποτελούν και οι δημηγορίες που εισήγαγε στο έργο του, με διακηρυγμένη πρόθεση να μείνει πιστός στο αληθινό τους περιεχόμενο· στην πραγματικότητα, οι δημηγορίες αυτές, χωρίς να ανταποκρίνονται απόλυτα σε ό,τι είχε υποσχεθεί ο ίδιος, αποτελούν αποτελεσματική προσπάθεια να διασαφηνίσει στον εαυτό του και στον αναγνώστη τις βαθύτερες αιτίες και τα κίνητρα των ενεργειών των εμπολέμων και των αρχηγών τους. Στην αρχαιολογία που παρεμβάλλεται στο 1o βιβλίο της ιστορίας του, η έρευνα σχετικά με τη διαμόρφωση της κρατικής ισχύος διεξάγεται με πρωτοφανή διεισδυτικότητα και ευρύτητα. Το ύφος του Θ., που έχει επιρροές από τη ρητορική τέχνη του Γοργία, παρουσιάζει σπάνια εκφραστική δύναμη, ενώ το πιο εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του είναι το δραματικό στοιχείο. Παρότι θεωρείται λίγο μονότονος στην παρουσίαση των πολεμικών γεγονότων, είναι αναλυτικότατος στις παρατηρήσεις και στην ερμηνεία του ιστορικού περιβάλλοντος. Στην περίφημη περιγραφή του λοιμού της Αθήνας, που αποτέλεσε πρότυπο πολλών ανάλογων κειμένων, στην πεζογραφία και στην ποίηση, ο Θ. συνδυάζει την ευρύτητα του σχεδίου με την ακριβή εξιστόρηση των λεπτομερειών. Μιλώντας για τον πόλεμο, ξαναζωντανεύει το δράμα μιας εποχής, αλλά και το εσωτερικό δράμα των ανθρώπων και της ιστορίας. Προτομή του Θουκυδίδη (Εθνικό Μουσείο, Νάπολη).